Wie dit jaar rond 4 en 5 mei klaar zat voor de gebruikelijke oorlogsfilms op de Nederlandse televisie kwam er maar bekaaid vanaf. Hoewel er op meerdere plekken documentaires te zien waren over de Tweede Wereldoorlog – het was zelfs WOII-weekend op National Geographic – heb ik slechts één oorlogsfilm geteld, op de avond van Dodenherdenking (Inglourious Basterds een dag eerder reken ik niet mee). Geen Schlinder’s List, Der Untergang of Saving Private Ryan dus. Ook geen Zwartboek of Oorlogswinter, en Het meisje met het rode haar is volgens mij al jaren niet meer uitgezonden. Zelfs Soldaat van Oranje kwam niet voorbij – en dat is toch bijna traditie! Komt het misschien door de concurrentie van de vele herdenkingsprogramma’s over de Eerste Wereldoorlog in 2014? Of omdat zenders het hele jaar door al programma’s over WOII uitzenden? Wellicht. Zo was rond de jaarwisseling de Duitse miniserie Unsere Mütter, unsere Väter te zien, die mij op sommige momenten wel aan Soldaat van Oranje deed denken.

Unsere Mütter, unsere Väter (2013) is de duurste televisieproductie ooit gemaakt in Duitsland. In drie delen van ieder ongeveer anderhalf uur wordt het verhaal verteld van vijf Berlijnse vrienden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De oorlog tegen de Sovjet-Unie (operatie Barbarossa) staat op het punt te beginnen, maar de vrienden hebben op dat moment (zomer 1941) goede moed. Twee van hen, de broers Wilhelm en Friedhelm, vertrekken als Wehrmachtsoldaat naar het oostfront. Ook Charlotte (‘Charly’) zal richting Rusland reizen: als verpleegster in een veldhospitaal volgt ze de opmars van het leger. De vierde van de vriendengroep, Greta, blijft in Duitsland. Zij ambieert een zangcarrière, en heeft een relatie met het vijfde hoofdpersonage: Viktor. Viktor is Joods en heeft zijn dromen om modeontwerper te worden letterlijk in rook zien opgaan toen de kledingwinkel van zijn vader vernield werd tijdens de Kristallnacht. Gedurende de serie volgt de kijker de ontwikkelingen rond de vijf vrienden, tot de oorlog is afgelopen. Op hun feestelijke avondje voor het vertrek van Wilhem en Friedhelm proosten ze op de goede afloop en gaan ze op de foto. In mei 1945 treffen de overlevenden elkaar opnieuw, in een verwoest Berlijn, en blijkt wat er over is van het optimisme dat op de foto te zien was. Zie daar een overeenkomst met Soldaat van Oranje.

Ook op een ander punt komt Unsere Mütter, unsere Väter overeen met Soldaat van Oranje. Zowel de Duitse serie als de Nederlandse film laten zien welke gevolgen individuele keuzes (en het toeval) kunnen hebben. De personages in Soldaat van Oranje kozen voor het verzet, collaboratie, of helemaal niks. Ook in Unsere Mütter, unsere Väter maken de personages keuzes. Met als belangrijk verschil dat voor de vrienden in Unsere Mütter, unsere Väter één keuze al gemaakt is: ze zijn Duitser tijdens de Tweede Wereldoorlog, en daarmee is er geen andere mogelijkheid dan participeren in de oorlog. (Dat is althans wat de serie laat zien.) Lange tijd was de opvatting dat de Duitsers collectief schuldig waren aan de oorlog en holocaust.  Tegenwoordig is dat beeld veranderd. De vijf vrienden uit de serie zijn eerder ‘slachtoffers’, van de tijd en van de plaats waar ze geboren zijn. Het is een benadering die past bij de moderne blik op de Tweede Wereldoorlog: de grens tussen slachtoffers en daders, goed en fout, zwart en wit, is volgens sommigen niet meer duidelijk te trekken. Zie bijvoorbeeld de discussies van de afgelopen jaren over het herdenken van Duitse soldaten op 4 mei: waren dat niet gewone jongens die wel moesten en niet anders konden, en daarmee dus ook slachtoffer?

Toch krijgen de vrienden in Unsere Mütter, unsere Väter de mogelijkheid keuzes te maken, en om hun geweten te volgen. Ondanks hun collectieve schuld, of slachtofferschap, hebben ze nog wel individuele verantwoordelijkheid. Zo verraadt Charlotte een Oekraïense, Joodse hulpverpleegster, maar daar heeft ze veel spijt van. Wilhelm wordt neergezet als een typische Duitse legerofficier voor wie trouw, beroepseer, loyaliteit en kameraadschap het belangrijkste zijn: een man van principes dus. Maar hij krijgt steeds meer moeite met de oorlog, zeker als hij tegen die principes moet ingaan en zijn mannen moet opofferen voor zinloze doelen. Hij deserteert uiteindelijk: hij laat zijn geweten spreken. Zijn jongere broer Friedhelm, die deel uitmaakt van Wilhelms compagnie, is een gedichten lezende, zachtaardige jongen die niks van de oorlog moet hebben. Dit tot frustratie van zijn broer, en minachting van zijn medesoldaten. Uiteindelijk verandert juist Friedhelm in een keiharde vechtmachine die ijskoud vrouwen en kinderen executeert, bevelen opvolgt zonder vragen te stellen en tot het uiterste einde door vecht. Zijn geweten heeft hij uitgeschakeld (maar niet volledig, zo blijkt). Greta kiest ervoor aan te pappen met een Gestapo-officier. Om haar vriend Viktor te redden, maar vooral voor haar eigen carrière: dankzij haar affaire met de Gestapoman wordt ze een beroemdheid, waar ze erg van geniet. Viktor tenslotte is de kans om keuzes te maken nauwelijks gegeven: hij is Joods, en kan alleen proberen te overleven. Daarmee is hij het echte slachtoffer.

De serie werd in Duitsland zeer goed bekeken, maar was ook controversieel. En niet onterecht. Wat vooral opvalt is dat de nazi-ideologie nauwelijks in de serie aanwezig is. Onder de vijf vrienden komt geen overtuigde nazi voor – logisch ook als een van hen Joods is. Nazi-Duitsland lijkt hiermee een plaats te zijn buiten de vriendengroep, het is een andere wereld. Wat de vrienden over het nationaalsocialisme denken, en of ze erdoor beïnvloed zijn weten we niet. Dat is weinig geloofwaardig, en de mogelijkheid om echt lastige kwesties aan de orde te stellen hebben de makers daarmee niet gegrepen. Wanneer er wel echte nazi’s in beeld komen, zijn dit direct ook hele nare types: de kille, gevoelloze Gestapoman van Greta, en vooral de brute en meedogenloze SS-officier Hiemer, met een karakteristiek eng hoofd (de acteur speelde ook Goebbels in Inglourious Bastards). Er is geen twijfel over mogelijk dat dit de echte daders, de fanatici zijn, die handelen en moorden uit overtuiging. Alsof de makers willen tonen dat er in het schimmige gebied tussen dader en slachtoffer wel degelijk ook nog ‘bad guys’ zijn.

De oorlog in Unsere Mütter, unsere Väter is een ‘soldatenoorlog’. Over het leven in Duitsland onder het naziregime komen we niets te weten. Dat is opnieuw een gemiste kans. Daarnaast gaat de serie hierdoor voorbij aan het feit dat WOII een oorlog was die onnoemelijk veel burgerslachtoffers heeft gemaakt (aan beide kanten). En helemaal aan het oostfront. Hoewel er wel degelijk onverbloemd executies van burgers (‘partizanen’) door het leger worden getoond, en razzia’s, valt dit in het niet bij de massale moordpartijen die zijn aangericht onder de bevolking van bijvoorbeeld Polen, de Baltische staten, Oekraïne en Wit-Rusland.
Controverse was er ook over de manier waarop Poolse partizanen worden afgebeeld. In hun vrijheidsstrijd tegen de Duitse bezetter vechten ze fanatiek,  maar ze zijn ook wreed. Bovenal zijn ze minstens zo antisemitisch als de nazi’s. Wanneer de partizanen een treintransport met o.a. Joodse gevangen overvallen, laten ze de Joden niet vrij, maar liever creperen. Dat men hier in Polen niet zo blij mee was, is niet onbegrijpelijk.

Wat mij het meest teleurstelde aan de serie, die ik zeker met veel belangstelling heb gekeken, was de uitwerking van het personage van Friedhelm. Juist omdat hij van de vijf hoofdrolspelers het interessantste personage is. Op mij kwam het over alsof Friedhelm in de serie zat als een ‘verpersoonlijking’ van enkele belangrijke vragen, vragen die nu al decennia worden gesteld en die heel moeilijk te beantwoorden blijken: hoe kon het dat gewone Duitsers massamoordenaars werden? (Zie ook het – veel te korte – filmpje hieronder.) Hoe kon het dat juist Duitsland, het land van grote dichters, schrijvers, componisten en denkers, hiertoe in staat was? Hoe konden intellectuelen, artsen, geleerden, zich aansluiten bij de nazi’s en verantwoordelijk zijn voor gruwelijkheden? Friedhelm, de gevoelige jongen die zijn gedichtenbundels meeneemt naar Rusland, die weigert te vechten, die oorlog verafschuwt en geschokt is door het geweld, maakt toch die ommezwaai en doet zelf mee. Maar waarom? Wat is zijn motivatie? Het wordt helaas nergens duidelijk gemaakt.
Het was naar mijn mening zo goed geweest als de makers hadden geprobeerd hier antwoord op te geven. Juist in een serie die een dergelijke titel heeft meegekregen, en een dialoog tussen generaties op gang wil brengen.

Misschien toont zich hier de beperking van het medium televisie. Diepere, minder aan de oppervlakte liggende gevoelens zijn moeilijk te verfilmen. Ik moest bij Friedhelm vaak denken aan het boek Mijzelf merkwaardig vreemd van Willy Peter Reese, een Duitse soldaat die schreef over zijn strijd aan het oostfront (hij kwam om in 1944), en de ‘ontmenselijking van de oorlog’. Het is een zeer aangrijpend en indrukwekkend boek, dat beter inzicht biedt in de gedachten en keuzes van een soldaat. Tegelijkertijd is het ook zo subtiel, ongrijpbaar soms, dat iets dergelijks niet in een televisieserie past – in ieder geval niet een die miljoenen kijkers wil trekken. Want natuurlijk moet ook Unsere Mütter, unsere Väter zich aan de televisiewetten houden: het moet spannend zijn, er moet ergens een moraal in zitten (ik denk aan het personage van Greta), niet te lang blijven hangen om ‘zapmomenten’ te voorkomen (continue wordt er tussen de verhaallijnen geschakeld) en toch, hoe ongepast misschien, amusement bieden. Desondanks kan ik het zeker aanbevelen Unsere Mütter, unsere Väter te kijken. De serie is goed gemaakt, met goede acteurs, biedt een ander perspectief op de Tweede Wereldoorlog en zet juist door de gebreken weer aan het denken. Dat is ook een verdienste.