‘Don’t look back’: vijf keer Orpheus en Eurydice in de popmuziek
Als hij zong luisterde iedereen en stond alles stil. Mensen, dieren, bomen, zelfs de goden bleven niet onberoerd door zijn stem en lierspel. Orpheus, zoon van Calliope, de muze van de epische dichtkunst, was de grootste zanger aller tijden. Toch werd ook hij getroffen door ongeluk: tot tweemaal toe verloor hij zijn geliefde, de nimf Eurydice: een keer door een slangenbeet, en de tweede keer toen hij haar terug wilde halen uit de onderwereld. Het verhaal van Orpheus en Eurydice, de bekendste liefdesgeschiedenis uit de Griekse mythologie, is al eeuwen een grote inspiratiebron voor kunstenaars. Talloze schilders, beeldhouwers en componisten lieten zich inspireren door het beroemde verhaal. En ook hedendaagse popartiesten verwijzen vaak naar Orpheus en Eurydice. Hieronder vijf voorbeelden.
Nog even kort het verhaal van Orpheus en Eurydice, zoals onder meer beschreven door de dichter Ovidius (43 v.Chr. – 17 n.Chr.) in zijn Metamorphosen. Op hun huwelijksdag stierf Eurydice door de beet van een adder, en aangeslagen door zijn verdriet bedacht Orpheus het plan om naar de onderwereld te gaan, om daar Hades (heerser over de doden) te smeken zijn vrouw terug te geven. Hij zong voor Hades en zijn vrouw, Persephone, en ook zij werden geraakt door Orpheus’ zang. Ze besloten Orpheus te belonen: hij mocht Eurydice terugnemen naar het rijk der levenden, maar wel onder een voorwaarde. Tijdens de weg terug mocht Orpheus, tot ze het zonlicht hadden bereikt, niet naar Eurydice kijken, die achter hem liep. Net voor ze terug waren kon Orpheus zich echter niet meer beheersen. Twijfelde hij of Eurydice er nog wel was, hoorde hij haar niet lopen (was ze niet immers slechts een schim?) of was zijn liefde te groot? Toen hij keek, zag hij hoe Eurydice weer werd teruggetrokken, de onderwereld in.
Overmand door verdriet zonderde Orpheus zich vervolgens af van de mensenwereld. Of in ieder geval van vrouwen. Hij zong nog wel, maar nu voor een publiek van dieren, rotsen en planten. Het was een groep bezeten vrouwen die hem fataal werd. Deze zogenaamde Maenaden of Bacchanten waren behalve dronken (ze vereerden wijngod Bacchus) ook nog eens woedend op Orpheus omdat hij zich van vrouwen had afgekeerd. Zij bekogelden hem met stenen, sloegen hem met takken en uiteindelijk werd hij levend in stukken gescheurd. Orpheus’ hoofd en lier belandden in een rivier, maar zijn ziel ging naar de onderwereld, waar hij weer werd verenigd met Eurydice, nu voor eeuwig. Een wreed verhaal misschien, maar toch met een beetje een goede afloop. De Bacchanten bleven niet onbestraft: zij veranderden in bomen.
De kracht van liefde én van muziek komen samen in de mythe van Orpheus en Eurydice, en dus is het niet vreemd dat deze voor zoveel inspiratie zorgde. In de klassieke muziek is er bijvoorbeeld L’Orfeo uit 1607 van Claudio Monteverdi (1567-1643), vaak gezien als de eerste opera. Ook beroemd is Orfeo ed Euridice van de Duitse componist Christoph Willibald Gluck (1714-1787) uit 1762. Maar zoals gezegd, ook in de moderne popmuziek zijn Orpheus en Eurydice veel terug te vinden, zeker voor wie er eenmaal op let. Als eerste voorbeeld hiervan een duo dat op deze site al vaker is voorbij gekomen: She & Him.
She & Him – Don’t Look Back (Volume Two, 2010)
De belangrijkste reden dat de verwijzingen naar Orpheus en Eurydice mij op gingen vallen is het liedje Don’t Look Back van She & Him (Zooey Deschanel en M. Ward). Het is mijn favoriete nummer van hun album Volume Two. Dat ik het nummer zo goed vind komt niet alleen door de opgewekte piano en het vrolijke refrein, maar vooral door de fantastische eerste regel: ‘Orpheus melted the heart of Persephone, but I never had yours’. Het verhaal van Orpheus en Eurydice wordt in Don’t Look Back door She & Him gebruikt als aanleiding voor een meer algemener thema, namelijk dat zinloos is om terug te kijken op een verloren relatie en om niet te blijven hangen in het verleden, hoe moeilijk dat misschien ook is. Niet omkijken, maar doorgaan, want ‘all you ever get is the dust from the steps before’. De leuke retrovideo bij het nummer heeft overigens ook niks met Orpheus en Eurydice te maken.
Nick Cave & The Bad Seeds – The Lyre of Orpheus (album, 2004)
Eerlijk gezegd ken ik Nick Cave niet zo heel goed, maar er zijn veel mensen die alleen in woorden van bewondering over de Australische zanger kunnen spreken. Cave heeft inmiddels zelf bijna de status van halfgod lijkt het wel. Zo riep muziektijdschrift OOR in 2013 Nick Cave uit tot ‘man van het jaar’, omdat hij met Push the Sky Away het beste album van het jaar had gemaakt, en op Lowlands het beste concert gaf. Iemand met zo’n status kan zich alles veroorloven, dus ook een dubbelalbum waarbij de tweede helft verwijst naar Orpheus: Abattoir Blues / The Lyre of Orpheus uit 2004. In het nummer The Lyre of Orpheus geeft Cave zijn eigen, nogal vrije interpretatie van het verhaal van Orpheus en Eurydice.
Arcade Fire – Awful Sound (Oh Eurydice) en It’s Never Over (Hey Orpheus) (Reflektor, 2013)
Ook de Canadese band Arcade Fire maakte een dubbelalbum met verwijzingen naar Orpheus en Eurydice: Reflektor uit 2013. Niet alleen in twee nummers verwijzen ze naar de mythe, ook in het artwork. Op de voorkant van Reflektor staat een foto van het beeld dat de beroemde Franse beeldhouwer Auguste Rodin (1840-1917) in 1893 van het paar maakte, met Orpheus die zijn hand voor zijn ogen heeft zodat hij niet kan kijken, en Eurydice, die inderdaad een nogal levenloze indruk maakt, achter hem. Hoewel mij niet helemaal duidelijk is hoe Awful Sound naar de mythe verwijst, ligt dat bij It’s Never Over wat meer voor de hand. Het nummer begint bijvoorbeeld met: ‘Hey, Orpheus! / I’m behind you / Don’t turn around / I can find you’. Maar Arcade Fire is er ook de band niet naar om het de luisteraar makkelijk te maken.
The Pains of Being Pure at Heart – Eurydice (Days of Abandon, 2014)
Dit nummer van de Amerikaanse indiegroep The Pains of Being Pure at Heart, afkomstig van hun (overigens erg fijne) derde album Days of Abondon gaat het meest duidelijk over het verdriet om een overledene, en verlies in het algemeen. ‘Out of my sight, but not out of mind / You had to leave the living behind, / and I couldn’t see’. Hoe graag hij ook wil, de zanger (Orpheus?) kan Eurydice niet terug krijgen, want zij is ergens waar hij niet kan komen. Hij blijft dan ook huilend achter, met alleen zijn dromen waarin hij Eurydice nog kan zien. Verdrietig, maar wel een goed nummer.
The Ghost of a Saber Tooth Tiger – Don’t Look Back Orpheus (Midnight Sun, 2014)
Als laatste het nummer Don’t Look Back Orpheus van de Amerikaanse groep The Ghost of a Saber Tooth Tiger (TGOASTT). Achter deze merkwaardige naam gaat een duo schuil: Sean Lennon en zijn vriendin Charlotte Kemp Muhl. Inderdaad, ‘de zoon van’ dus. Ik was daardoor wat argwanend, maar dat blijkt geheel onterecht te zijn, want Midnight Sun is echt een hele leuke plaat. Mét een nummer over Orpheus en Eurydice, dat bijna dezelfde titel heeft als het nummer van She & Him. TGOASTT blijft in Don’t Look Back Orpheus het meest dicht bij de mythe: het vertelt eigenlijk heel basic het verhaal van Orpheus en Eurydice tot aan het moment dat Eurydice weer terugkeert naar de onderwereld. Grappig is dat Lennon in een interview zegt dat hij het nummer zelf erg geslaagd vindt. Orpheus ziet hij als ‘the first and greatest guitar player or lute player, the first musician.’ Volgens Lennon was Orpheus de ‘Johnny B. Goode, the Jimi Hendrix, the Ziggy Stardust of ancient Greece.’
Dit zijn slechts enkele voorbeelden van liedjes die verwijzen naar Orpheus en Eurydice. In een artikel uit Time over de mythe naar aanleiding van Arcade Fire’s Reflektor wordt behalve naar She & Him ook verwezen naar Andrew Bird, Bob Dylan en Belle and Sebastian (het nummer Like Dylan in the Movies, naar mijn idee wat vergezocht). De Amerikaanse singer-songwriter Anaïs Mitchell maakte met Hadestown zelfs een heel conceptalbum rond Orpheus en Eurydice. Iets dichter bij huis maakte Benny Neyman in 1974 een lp getiteld Ik wilde als Orpheus zingen (oorspronkelijk een nummer van de Duitse zanger Reinhard Mey), en ook de Belgische zangeres Eva de Roovere maakte een liedje met de titel Orpheus. En zo zijn er talloze meer te vinden.
Het is bijzonder dat een liefdesverhaal van meer dan tweeduizend jaar oud tot in 2014 muzikanten blijft boeien. Maar dat geldt eigenlijk voor heel veel verhalen uit de Griekse mythologie. De mythe van Orpheus en Eurydice bewijst dat bepaalde thema’s, emoties en gevoelens universeel en tijdloos zijn. Liefde, verdriet, angst voor de dood, het waren in de Klassieke Oudheid krachtige drijfveren, en dat bleven ze in de eeuwen die volgden tot op de dag van vandaag. Gelukkig eindigt Ovidius’ versie van het verhaal van Orpheus en Eurydice met de volgende geruststellende regels, als het paar inmiddels is herenigd op de Elysese velden:
‘Sindsdien zijn zij daar samen, zij aan zij
of één voorop en één die volgt – dan is het dikwijls Orpheus
die omkijkt, maar nu zonder angst, naar zijn Eurydice.’
Voor Ovidius’ versie van de mythe van Orpheus en Eurydice heb ik gebruik gemaakt van Ovidius, Metamorphosen. Vertaald door M. d’Hane-Scheltema (vierde druk; Amsterdam 1997). Het citaat is daar te vinden op pag. 272.
Op de bovenste afbeelding is te zien hoe Hades en Persephone luisteren naar Orpheus. De afbeelding komt van de website Greek Mythology Link.